((سید موسی صدر)) در تاریخ 14 اسفند 1307 ش و در عصر حكومت فرعونی در شهر قم دیده به جهان گشود. حكومتی كه مردمش حتی محدوده خانه و در كنار سفره ساده ناهار و شامشان نیز جراءت آن كه سخنی علیه رژیم بر زبان آورند، نداشتند. با همه اینها سید موسی به دور از چشم فرعونیان زمان ، دوران نونهالی و كودكی را پشت سر می گذاشت و رفته رفته مانند بچه های دیگر شهر با كوچه و بازار و حوزه باصفای این شهر آشنا می شد.(718)
پدر وی آیة الله العظمی سید صدرالدین صدر در زمان تحصیل خود در نجف اشرف حركتهای مترقی و نوجویانه را در عراق رهبری می كرد. نام او هنوز با نهضت ادبی آن كشور همراه است(719)وی پس از مهاجرت به ایران در شهر مقدس مشهد سكونت گزید. اندكی بعد به دعوت مرجع عالیقدر و بنیانگذار حوزه علمیه قم ، فرزانه دوراندیش حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی ، به منظور معاونت و جانشینی ایشان به شهر قم هجری كرد و پس از سالها تلاش و خدمت ، در همانجا دارفانی را وداع گفت .
صدر شهدای عراق
شهید والامقام و اندیشمند بزرگ اسلامی آیة الله سید محمد باقر صدر، پسر عمو و شوهر خواهر سید موسی بود. وی رهبری انقلاب عراق را به عهده داشت و در پی مبارزه پیگیر با حكومت بعثی و پشتیبانی از انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی رضوان الله علیه همراه خواهرش ((بنت الهدی )) كه او نیز یكی از مبارزان و نویسندگان فرزانه عراق بود، زیر شكنجه صدام خونخوار، به شهادت رسید.
اجداد پدری سید موسی را بیشتر عالمان تلاشگر و مجاهدان سخت كوش ‍ تشكیل می دهند كه هر یك در عصر خود طلایه دار رهایی مردم از ظلم و جهل و مبشر نور و معرفت بوده اند. سید موسی از ذریه پیامبر اسلام و فرزند پاكی از خاندان علی بن ابیطالب علیه السلام به شمار می آید. وی با سی و سه واسطه درخشان از طرف پدر به جدش امام هفتم شیعیان ، حضرت موسی بن جعفر علیه السلام پیوند می خورد.(720)
ورود به حوزه سازندگی
هر چند وی همپای گذراندن درسهای دبستان و دبیرستان به دروس ‍ حوزوی نیز اشتغال داشت شروع به تحصیل تمام وقت او در حوزه علمیه قم از سال 1360 ق . مقارن 1320 ش . آغاز شد. تحصیلات حوزوی سید موسی در قم بیش از یك دهد به طول انجامید. وی پس از گذراندن دوره مقدمات و سطح متوسط و عالی ، در درس خارج فقه و اصول و فلسفه استادان نامی و بزرگ حوزه شركت جست .
از استادان معروف دروس سطح و خارج او این فرزانگان را می توان نام برد:
دروس سطح
الف : آیة الله علوی اصفهانی
ب : آیة الله محقق داماد
ج : آیة الله سید رضا صدر
خارج فقه
الف : آیة الله سید احمد خوانساری
ب : آیة الله حجت كوه كمره ای
ج : آیة الله سید صدرالدین صدر(پدرش )
د: آیة الله امام خمینی (در درس ایشان مدت اندكی شركت كرد.)
ه‍: آیة الله محقق داماد
خارج اصول
آیة الله محقق داماد
فلسفه
الف : آیة الله علامه طباطبایی
ب : آیة الله سید رضا صدر(برادرش )
سید موسی صدر خود در كنار تحصیل خارج فقه و اصول به تدریس ‍ مقدمات و سطح نیز اشتغال داشت . از جمله كتاب با ارزش ((شرح لمعه ))(721)را برای شاگردانی چند كه در حوزه از برجستگی خاصی برخوردار بودند، تدریس می كرد و در ارائه مسائل مهم و پیچیده آن ، با بیانی شیوا و گیرا همه را سخت به تعجب و تحسین وا می داشت .(722)
او در سایه پشتكار شبانه روزی توانست در مدت كوتاهی خود را در صف اساتید حوزه علمیه قم جای دهد و پس از چندی به تدریس فقه و اصول و منطق و فلسفه بپردازد.(723)
تحصیل در دانشگاه
او در كنار تحصیل و تدریس درسهای حوزه ، برای ورود به دانشگاه در آزمون كنكور سراسری شركت می جوید و پس از موفقیت در دانشكده حقوق تهران مشغول تحصیل می شود و در نهایت به اخذ درجه لیسانس ‍ حقوق اقتصادی نایل می آید.(724)
وی همچنان از روح بلند و استعداد سرشار خود كمك می گیرد و علاوه بر تسلط كامل به دو زبان فارسی و عربی ، به فراگیری زبانهای فرانسه و انگلیسی همت می گمارد و در این راه نیز پیروز و سربلند بیرون می آید. او فرصتهای طلایی دوران جوانی را به آسانی از دست نمی دهد و از لحظه های هر چند كوتاه آن استفاده های بلند و پایدار می كند وی در سال 1332 ش . پدر گرانقدر خود را از دست می دهد، در همان سال از قم هجرت آغاز كرده ، وارد حوزه علمیه نجف می شود.(725)
اجتهاد جواهری
سید موسی صدر در حوزه علمیه نجف نیز همانند قم ، در میان دوستان همدرس و هم بحث خود همچنان برتری علمی خویش را حفظ نمود و با نبوغ و استعداد حیرت انگیز خود همه را به شگفتی و غبطه واداشت ؛ به طوری كه هر گاه دوستان هم سطح در محافل علمی و در جلسات درس و بحث با گفتار محكم وی مواجه می گشتند، بی اختیار شیفته قدرت علمی و اندیشه وی می شدند.
بزرگان و مراجع تقلید نجف نیز برای شخصیت جامع و كامل وی احترام خاصی قائل بودند و با چشم عظمت و امید به او نظر می كردند. حتی برخی از آنان كه در درس خود اجازه اشكال به هیچ كس نمی دادند. به نشان تجلیل از شخصیت سید موسی صدر به گفتار و ایرادهای او با دقت تمام گوش فرا می دادند.(726)
همه اینها حكایت از آن داشت كه او به درجه والای اجتهاد نایل آمده است ولی نه آن اجتهاد مصطلح و مرسومی كه بسیاری از آن بهره داشتند. بلكه اجتهاد وی نشاءت گرفته از فقه سنتی و الهام یافته از اجتهاد جواهری بود كه او را همانند ((محقق اردبیلی ))ها و ((شیخ انصاری ))ها و جلوه پرفروغی فقیهی زمان شناس آگاه و درد آشنای دوران كرده بود.(727)او علاوه بر داشتن ملكه خلوص ، تقوا و زهد كه برای هر مجتهد ضروری است دارای زیركی ، هوش و فراست فراوانی بود كه به وی توان آن را می داد تا رهبری و هدایت جامعه بزرگ اسلامی را به عهده بگیرد. سید موسی در سال 1335 ش . به فكر تشكیل خانواده افتاد تا با انتخاب همسری همراه و شایسته به زندگی سرتاسر تلاش خود جلوه دیگری بخشد. او در 28 سالگی به این آرزو تحقق بخشید و با دختر خانواده ای اصیل و مذهبی پیوند زناشویی و تعهد بست كه حاصل این وصلت مبارك در سالها بعد، علاوه بر موفقیتهای بارز معنوی و سیاسی و اجتماعی ، دو دختر و دو پسر به نامهای (صدرالدین ، حمید، حورا، ملیحه ) بود.
نامه ای از زعیم حوزه
درخشش حیاتبخش سید موسی صدر در ابعاد گوناگون علمی ، سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی ، او را بسان گوهری گرانبها در فراروی دیده ها نشانده بود. تنها عالم بزرگوار عبدالحسین شرف الدین نبود كه شیفته عظمت وجودی او گشته بود. شخصیت جامع و كامل سید موسی صدر بسیاری از مراكز علمی و دانشگاهی آن روز در ایران را نیز تحت تاءثیر فراوان خود قرار داده بود.
در آن روزها فعالیتهای تبلیغی و ارشادی در خارج از كشور به كوشش مرجع دوراندیش آیة الله بروجردی (ره ) جان تازه ای می گرفت . بدین منظور نام شخصیتهای برجسته و جامع حوزه برای عهده دار شدن این مسؤ ولیت خطیر تنظیم گردید؛ كه در آن میان نام سید موسی صدر نیز به چشم می خورد.(728)پس از آن نامه ای از طرف زعیم عالیقدر حوزه خطاب به سیدموسی صدر نگارش یافت و به نجف ارسال شد؛ بدین مضمون كه سید موسی نماینده تام الاختیار مرجع جهان تشیع در كشور ایتالیا باشد و امور مذهبی و اجتماعی مسلمانان آنجا را به دست با كفایت خود اداره كند.اما زمانی كه نامه به دست وی رسید بنابه دلایلی جواب عاجلی بدان نداد واز این نظر از ساحت مقدس آن رهبر بزرگ طلب عفو و اغماض نمود.
اصلاح نظام حوزه
یكی از حركتهای ارزشمند و تاریخ سید موسی صدر و دوستانش در حوزه علمیه قم ، موضع گیری و اقدامات فداكارانه آنان در مورد ((اصلاحات اساسی در حوزه )) بود. آنها با یك جهش صادقانه و دردمندانه ، دست به تدوین ((طرح مقدماتی اصلاح حوزه )) زدند كه به دلیل بی توجهی و كارشكنی برخی از كوته نظران و ساده لوحان ، كوچكترین استقبالی از آن به عمل نیامد. در این مورد آیة الله ناصر مكارم شیرازی چنین اظهار می دارد:
((... در زمان مرجعیت حضرت آیة الله بروجردی این مسائل (اصلاح حوزه ) مطرح بود. مخصوصا طرحی به وسیله دوستان فاضل جوان در آن زمان امثال امام موسی صدر و شهید دكتر بهشتی و جمعی از مدرسین بزرگ فعلی برای گامهای اولیه اصلاح حوزه تهیه شده بود، ولی بر اثر آماده نبودن افكار به دست فراموشی سپرده شد و مایه سرخوردگی همه دوستان گردید.))(729)
آغاز هجرت
سید موسی در سر هوای زیارت داشت . زیارت كانونهای عشق و عاطفه خفته در عراق ، ((عتبات عالیات )). و این در حالی بود كه از رحلت جانسوز مجاهد بزرگ سید عبدالحسین شرف الدین حدود دو سال می گذشت . هنوز مردم لبنان سرو سامان نیافته بودند و به دنبال یافتن رهبری مجاهد و آگاه لحظه شماری می كردند.
آن ها هرچند گاهی با سید موسی تماس می گرفتند و در این اواخر نیز با ارسال نامه ای به طور رسمی از وی برای سفر به لبنان دعوت به عمل آورده بودند. از طرف دیگر در همین زمان نامه دیگری از سوی رهبر شیعیان جهان ، آیة الله بروجردی ، به سید موسی صدر رسید و آن عالم درد آشنا ایشان را برای قبول آن مسوولیت خطیر مكلف كرد.
همه اینها نشان می داد كه دیگر عذری برایش باقی نمانده و از هجرتی ناگزیر گریزی نبوده است . از این رو مسافرت به عراق را نمی توان تنها یك سفر زیارتی نامید، زیرا او به دنبال این سفر، سری به كشور لبنان زد تا از نزدیك با مردم سخن گوید و با موقعیت سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی آنها پیش از پیش آشنا شود و آن وقت تصمیم نهایی خود را در مورد ماندن در آن كشور، بگیرد.
سید موسی صدر پس از زیارت عتبات عالیات ، در زمستان سال 1379 قمری مطابق با سال 1338 ش . نخست برای یك بازدید سی روزه وارد كشور لبنان شد. ولی پس از بررسی اوضاع آشفته آن كشور و مشاهده نابسامانیهای شیعیان و مسلمانان جنوب ، بشدت احساس وظیفه نمود و بر خلاف میل باطنی خود تصمیم به ماندن گرفت .
سید موسی صدر پس از ورود به كشور لبنان ، شهر ((صور)) را برای ایفا مسؤ ولیت بزرگ خود انتخاب كرد و در مسجد جامع آن به اقامه نماز جماعت مشغول گردید. او با مطالعه دقیق اوضاع ، بخوبی دریافت كه ریشه اصلی همه این گرفتاریها فقر فرهنگی و اقتصادی است . از این رو، با یك برنامه ریزی اساسی نخست به جنگ فقر فرهنگی رفت و علاوه بر ایراد سخنرانی ، تشكیل كلاسهای منظم در دبیرستانها و مراكز فرهنگی و هنری دیگر، با جوانان روشنفكر آن سامان ارتباط نزدیك برقرار نمود.
وی با سخن رسا و روشنگرانه خود، پوچی فرهنگ غرب و مادیگری را برای آنان توضیح داد و با الهام از قرآن ، سنت و مكتب اهل بیت علیه السلام منطق اسلام را به مثابه قوی ترین و پرمحتواترین منطق روز معرفی كرد. جوانان كه تا آن روز ندیده و باور نمی كردند كه یك روحانی و رهبر مذهبی این چنین با سیمایی گشاده در برابر آنها مانند پدرش مهربان سخن بگوید، شیفته اش شدند. بعلاوه آنها به قدری از معارف اسلام و تشیع فاصله داشتند كه نمی توانستند قبول كنند این سخنان از منابع دین مقدس اسلام و تشیع گرفته شده است .
سید موسی هر چند كه در شهر صور سكونت داشت و هفته ای دو روز برای سخنرانی در دبیرستان عاملیه به بیروت سفر می كرد و دبیران و دانش آموزان آنجا را نیز از سرچشمه زلال شریعت محمدی صلی الله علیه و آله سیراب می نمود و با گفتار و كردار دلپسند خود همه را بی اختیار شیفته معارف الهی و مكتب امامان معصوم علیه السلام می كرد.(730)
وضع دردناك مدارس
همزمان با نفوذ استعمار فرانسه در لبنان ، وضع آموزش و پرورش آن كشور بسیار دگرگون و درد آور گردید؛ به طوری كه یكی از موفق ترین عوامل نشر فرهنگی بیگانگان وجود دهمین مراكز در آن كشور بود. چرا كه برنامه درسی مدارس و دبیرستانها نیز از سوی آنان تنظیم می شد و جوانان مسلمان سخت تحت تاءثیر آداب و رسوم دشمنان قرار داشتند.
در این حال (سال 1371 ق .) عالم دوراندیش سید عبدالحسین شرف الدین كه همواره در این قبیل مسائل حالت تهاجمی داشت ، حركت كرد و در مقابل این تهاجم بزرگ فرهنگی نیز ایستاد.
با شروع فعالیت سید موسی صدر این مدارس نیز رونق بیشتری گرفت ؛ به گونه ای كه با تلاشهای وی پس از مدتی مدرسه عامله بیروت ، به دانشكده تبدیل شد و به ((دانشكده عاملیه )) معروف گردید.(731)
او در عین حالی كه به سنگر مسجد اهمیت فراوان می داد از مراكز فرهنگی نیز غافل نبود و همچنان كه گذشت باذوق سرشار و به كارگیری روشهای جدید، سعه صدر و برخوردهای مناسب خود، در مدت كوتاهی مدارس ، دبیرستانها و دانشگاهها را تبدیل به سنگرهایی فولادین علیه فرهنگ بیگانه كرد و راه استاد بزرگ خود، عالم مبارز سید شرف الدین را ادامه داد.
سید موسی صدر معتقد بود كه فقر فرهنگی ارتباط تنگاتنگی با فقر اقتصادی دارد. همچنان كه این دو بی ارتباط با مسائل سیاسی ، نظامی ، اخلاقی و اعتقادی نیز نمی توانند باشند. بنابراین باید هه اینها در كنار هم ارزیابی شده ، برای هر كدام به طور همزمان و در كنار هم چاره اندیشی كرد. او می گفت :
((چقدر تعجب آور است ! اسلام طلب علم را فریضه (واجب ) بداند و بیسوادترین مردم مسلمانها باشند. (یا اینكه ) نظافت را از ایمان بشمارد، در حالی كه كثیف ترین كوچه و بازار، كوچه ها و بازارهای ما مسلمانها باشد... . دعوت صحیح اگر تواءم با عمل نباشد و وضع اجتماعی دعوت كننده یا هم مذهبان او بد باشد، دعوت كم اثر خواهد بود. اصولا یكی از بزرگ ترین دلیلها برای بطلان ادعای هر دعوت كننده ، همان وضع اجتماعی اوست . آخر چطور ممكن است مردم ادعای مسلمانی را كه اسلام را ضامن سعادت دنیا و آخرت می داند باور كنند، در حالی كه فقر، جهل ، مرض و عدم بهداشت آنها را فراگرفته است ؛ اخلاق تجار، روش جوانان ، كردار زنان و رفتار سیاستمداران همه فاسد و منحرف باشد؟! این خود سند بی اعتباری مدعای هر دعوت كننده ای است .))(732)
او با توجه به همه این ریزه كاریها و برای حل نابسامانیها ریشه دار در ابعاد مختلف ، به سنگر مسجد و فعالیت در دبیرستانها و دانشگاهها اكتفا نكرد و اقدام به تاسیس مراكز اساسی تری نمود از جمله :
1. مدرسه صنعتی جبل عامل
اولین موسسه ای كه وی در شهر صور بنیان نهاد ((مدرسه صنعتی جبل عامل )) بود. هدف او از ایجاد این مركز آن بود تا فقر و جهل را كه سالها سایه شوم خود را بر سر این مردم افكنده بود از میان بردارد.
2. تاسیس جمعیت بر و احسان(733)
این مركز كه به شكل تعاونی و به ابتكار و همت سید موسی ایجاد گردیده است دارای پنج كمیسیون جداگانه به نامهای ((تفتیش ، برنامه ، مالی ، تبلیغاتی و مجالس مذهبی )) است ، كه هر كدام فعالیتهای خاص خود را دنبال می كنند. این جمعیت در نخستین سال تاءسیس خود، تنها بیش از یكصد و بیست نفر فقیر دوره گرد را از كوچه و بازار جمع كرد و علاوه بر كمكهای مالی ، برای هر یك شغل آبرومندی ایجاد نمود.
3. تاءسیس خانه دختران
زنان و دختران علاوه بر فعالیت در بخش بانوان ((جمعیت بر و احسان )) در سه مؤ سسه مهم دیگر كه باز به همت سید موسی صدر، برای آنان راه اندازی شده بود، به كار و كوشش پرداختند. یكی از آنها مدرسه ای به نام ((بیت الفنتاة )) (خانه دختران ) بود. در این مكان به دختران بی سرپرستی و فقیر هنرهای دستی دیگر آموزش می دادند.(734)
4. آموزشگاه پرستاری
وی مركز دیگری نیز برای بانوان دایر كرد به عنوان ((آموزشگاه پرستاری )). در این آموزشگاه دخترانی كه مدرك دیپلم گرفته بودند، پذیرفته می شدند و زیر نظر استادان با تجربه آموزش پرستاری می دیدند و پس از فارغ التحصیل شدن به مراكز بهداشتی ، درمانی و بیمارستانها اعزام می شدند و در عین حالی كه برای خود و خانواده مایه امید و زندگی بودند در آن مركز در خدمت محرومان و بیچارگان قرار می گرفتند.(735)
5. مركز پزشكی
این مركز به نام ((مدینة الطب )) شهرت یافته و تا به حال اقدامات وسیع و مهمی را در خصوص امور بهداشتی و درمانی به انجام رسانده و در بسیاری از قصبه های جنوب لبنان كه سالها مردمش از همه چیز محروم بودند، درمانگاه و مركز بهداشتی دایر نموده است .(736)
6. مؤ سسه قالیبافی
این مركز آموزشی یكی از مراكز سرنوشت ساز برای بانوان و دیگر محرومان به حساب می آمد و به موجب همین اهمیت ، زیر نظر شهید بزرگوار دكتر مصطفی چمران اداره می شد و بیش از 300 دختر از منطقه جبل عامل در این مركز آموزشی مشغول یادگیری قالیبافی بودند.(737)
7. حوزه علمیه
یكی دیگر از حركتهای مهم و ماندگار سید موسی صدر، راه اندازی مركز فعال دیگری به نام ((معهد الدراسات الاسلامیة )) (مركز بررسیهای اسلامی ) بوده است .
البته مؤ سسات و مراكز مختلفی را كه به همت و رهبری سید موسی صدر ساخته شده ، نمی توان در همین هفت مورد خلاصه كرد، چنانكه دو مؤ سسه مهم دیگر به نامهای ((دارالایتام )) و ((سازمان زنان )) هم در نتیجه تلاشها و جانفشانیهای او به ثمر رسیده است .(738)كه توضیح و تفصیل این همه مجال دیگری را مطلب می كند.
تدبیر تاریخی
مردم شیعه لبنان كه جمعیت اكثر آن كشور را تشكیل می دادند، احتیاج به مركز سازماندهی قانونی برای خود داشتند، تا از حقوق طبیعی و شخصیت انسانی آنان بخوبی حراست نماید.
سید موسی صدر برای گرفتن حقوق قانونی شیعیان رهسپار بیروت شد و مبارزه وسیعی را در این خصوص آغاز نمود. وی تمام نیروی خود را به كار گرفت تا یك مجلس قانونی برای شیعیان آن كشور تشكیل دهد. در حركت نخست ، موضوع را به طور جدی با شخصیتهای بزرگ سیاسی و مذهبی شیعه و غیر شیعه لبنان در میان گذاشت و هدف خود از تاءسیس این مركز را برای آنان توضیح داد. در این میان مخالفتها و كارشكنیهایی از طرف دولتهای عربی و برخی از شخصیتهای داخلی آغاز گردید. ولی او هیچ وقت از پای ننشست و به تلاشهای پیگیر خود ادامه داد.
تشكیل مجلس و انتخاب رهبر
برخلاف كارشكنیها و مخالفتهای گوناگون ، سرانجام تلاشهای مخلصانه سید موسی صدر به نتیجه رسید و نمایندگان شیعیان در مجلس شورای لبنان ، به پیشنهاد وی یك طرح قانونی را تقدیم مجلس كردند كه این طرح در روز سه شنبه 6 صفر 1387 ق .(739)به تصویب مجلس و امضای رئیس جمهور لبنان رسید.
بر اساس این طرح قانونی شیعیان اجازه داشتند مجلسی را به نام ((المجلس الاسلامی الشیعی الاعلی )) برای دفاع از حقوق حقه خود تاءسیس نمایند. پس از گذراندن مراحل قانونی ، در تابستان سال 1389 ق .(740)مجلس اعلای شیعیان در لبنان به طور رسمی و قانونی شروع به فعالیت كرد و باز با دستهای پرتوان سید موسی صدر صفحه درخشان دیگری بر مبارزات تاریخی مردم شیعه لبنان اضافه شد.(741)
سازمان ((جنبش مستضعفان ))
سید موسی صدر شخصیتی بود كه دهها سال از زمان خود جلوتر بود و حوادث و مشكلات را قبل از وقوع شناسایی كرده ، در پی علاج و پیشگیری برمی آمد. او در مدت چند سال اقامت خود در لبنان به این نتیجه رسیده بود كه جوانان این كشور زمینه های مساعدی برای فداكاری و سلحشوری در راه تحقق آرمانهای مقدس اسلامی دارند از این رو برای سازماندهی ، تربیت و تشكل نیروهای بالقوه آنان و آگاهی هر چه بیشتر و بهتر جوانان از جهان بینی و ایدئولوژی اسلامی ، اقدام به تاءسیس سازمانی به نام ((حركة المحرومین )) نمود، تا برای مبارزه اساسی با دشمنان اسلام در منطقه ، از نیروهای كار آمد، با ایمان و جان بر كفی برخوردار باشد.
شهید بزرگ دكتر مصطفی چمران كه از طرف امام موسی صدر به مسؤ ولیت سازماندهی این جنبش منصوب شده بود چنین می نویسد:
((... شیعیان فوج فوج وارد این نهضت می شدند، احزاب را رها می كردند و به این سازمان می یپوستند. سازمانی مكتبی و بر اساس ایدئولوژی اسلامی ، براساس خط علی و حسین علیه السلام ... نمی خواستیم سازمان به صورت دكان درآید و هركس و ناكس و یا هر فكر غلطی وارد آن شود و خدای نكرده حزبی دیگر مثل احزاب فاسد لبنانی به وجود آید كه كارشان دروغ و تهمت و كار چاق كنی و زدن اموال مردم و حكومت و تقسیم منافع است . از همان اول تاءكید كردیم كه ما ایجاد حركت كرده ایم نه حزب ، و حركت از مبارزه با نفس و تربیت نفس و اخلاق شروع می شود... .))(742)
این سازمان برای اولین بار طلسم وابستگی را شكست و با شعار ((نه شرقی ، نه غربی )) حركت خود را آغاز كرد و با الهام از معارف ناب اسلامی در كوتاه مدت ، كادرهای با ایمان ، زبده و نمونه ای را تربیت نمود كه هر یك در میدانهای مختلف علمی ، صنعتی ، نظامی ، اخلاقی و... الگو و سرآمد بودند.
در واقع می توان این بخش از فعالیت ((تاءسیس حركة المحرومین )) از سوی امام موسی صدر را دومین مرحله از سری مراحل سازماندهی شیعیان لبنان به حساب آورد. زیرا اولین مرحله آن را وی با تاءسیس مركزی بزرگ به نام ((مجلس اعلای شیعیان )) شروع كرده بود.(743)
سازمان نظامی ((امل ))
پس از آنكه سازمانهای اداری ، تشكیلاتی و عقیدتی با موفقیت كامل راه اندازی شد و با استقبال پرشور مردمی روز به روز پایه هایشان استوارتر گردید، نوبت به مرحله سوم سازماندهی رسید. در آن زمان احزاب و گروههای چپ گرا و راست گرا هر كدام برای خود ارتشی كوچك تشكیل داده ، برای تحقق آرمانهای حزب متبوع خود، هر چند گاهی از آن استفاده می كردند. این ارتشها غالبا چون از انگیزه و آرمان دینی و مذهبی تهی بودند در برابر تهدیدات نظامی كشورهای بیگانه ، از كارایی لازم بر خوردار نبودند به همین علت امنیت مرزهای كشور لبنان به آسانی آسیب پذیر می شد.
برای از بین بردن چنین حالتی ، و در پی ایجاد امنیت داخلی و خارجی كشور لبنان ، تاءسیس یك سازمان نظامی قوی ، ضروری به نظر می رسید. سازمانی كه افراد آن با داشتن آگاهیهای سیاسی ، مذهبی و نظامی ، پاسدار مرزهای عقیده و نظام باشند.از این تاریخ بود كه پایه های یك سازمانی نظامی به نام ((افواج مقاومت لبنان )) (امل )(744)پی ریزی گردید.
سلوك سیاسی
به طور كلی خط مشی اساسی و دورنمای فعالیتهای امام موسی صدر در طول اقامت وی در لبنان را می توان در عنوانهای زیر خلاصه كرد:
1. جانبداری از اصل همزیستی صلح آمیز فرقه های مذهبی و طایفی چندگانه كشور لبنان و مبارزه با تلاشهای مذبوحانه در جهت تجزیه كشور.
2. حراست از اصل همزیستی مسالمت آمیز لبنان و فلسطین و حمایت همه جانبه از انقلاب فلسطین و مرد آواره آن .
3. تلاش برای رفع هر گونه اختلاف ، و كوشش در پی تحقق اصلاحات سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی .
4. مردود شمردن هر گونه تعصبات فرقه ای و مذهبی و دوری از جنگ و ستیز فرقه گرایانه .
5. ارج نهادن به اصل دفاع از خویشتن برای هر گروه ، دسته و افراد.
6. مبارزه مداوم با دولت غاصب اسرائیل .
7. مبارزه با هر گونه تجاوز خارجی به كشور لبنان .
8. تلاش در جهت جلوگیری از احتمال سركوبی انقلاب فلسطین .(745)
در اینجا فرصت آن است كه به خصوصیات اخلاقی و برجستگیهای روحی امام موسی صدر پرداخته شود تا رمز موفقیت و پیروزی وی بیش از پیش ‍ آشكار گردد.
ساده زیستی
او در اوج عظمت و منزلت بود و بالاترین قدرت سیاسی و مذهبی را در دست داشت و بر قلوب میلیونها انسان در كشورهای مختلف - اعم از شیعه ، سنی و مسیحی - حكومت می كرد.
بزرگی شخصیت او همه صاحب منصبان ظاهری را به كرنش و كوچكی وامی داشت .
با همه اینها او هنوز در نظر خود همان طلبه ساده بود. در برخورد با وی هیچ احساس نمی شد كه وی رئیس ((مجلس اعلای شیعیان لبنان )) است و آن همه عاشق و جان باخته و طرفدار دارد. با همه فعالیتهای زیادی كه در اجتماع داشت در انجام امور خانه چون پخت و پز، شستن لباس و اموری از این قبیل به خانواده كمك می كرد.
همراه با مردم
كوچك پس كوچه های شهرها و قصبات سراسر لبنان یكصدا شهادت می دهند كه امام موسی صدر همیشه در كنار مردم می زیست . به دیدار آنها می رفت ، با مهربانی و تواضع فراوان با آنان صحبت می كرد و به سخنان هر یك گوش فرا می داد. عشق به توده مردم از چشمان پرفروغ وی همیشه موج می زد. او می گفت :
((... جای من اكنون در میان شماست . پایگاه من در قلبهای شماست . قدرت من به دستان شماست . حافظ و نگهدار من چشمان شما هستند. برنامه های من به دست شما اجرا خواهند شد. هیچ كس و هیچ چیزی را در این دنیا بر شما ترجیح نخواهم داد...))(746)
مردم نیز به وی عشق می ورزیدند. اكثر ابراز احساساتی كه نسبت به وی می شد غالبا تا نیم ساعت یا بیشتر طول می كشید. بارها دیده می شد كه از شدت استقبال عمامه او باز شده یا از سرش افتاده است .
به كشورهای مختلف آفریقایی و غیر آن كه سفر می نمود از همه بیشتر، فرصتها را برای دیدار با مردم می گذاشت و در نماز جمعه های آنان شركت می كرد و با سخنرانی خود با آنان به درد دل می نشست .
وی در فرصتهای مناسب و به طور مرتب به دیدار خانواده شهدا می شتافت و در كنار جانبازان ، از استقامت و شجاعت بی سابقه آنان لذت می برد و روح و جان تازه ای می گرفت .
تواضع و بزرگواری
داستان بزرگواری و افتادگی وی زبانزد بود. او نه تنها در محیط كار با دوستان و همكاران ، بلكه در همه جا و در برخورد با همه كس این خلق محمدی صلی الله علیه و آله را از خود به نمایش می گذاشت . یكی از هم بحثهای معروف وی در نجف در این مورد چنین اظهار می دارد:
((... در موقع كار و حمل اثاثیه سفر، بیشتر از همه كار انجام می داد و سنگین ترین وسایل ، همیشه بر دوش وی قرار داشت . در وقت شوخی و مزاح ، مزاحهای علمی و اخلاقی جالبی می كرد. خدا می داند كه ما در این سفر و در برخوردهای دیگری كه داشتیم ، همه اش محبت ، تواضع ، وقار و بزرگواری دیدم . تمامی اوصافی كه در روایات برای علما ذكر شده است ، همه اش در آقا موسی صدر جمع شده بود.))(747)
گذشت و كرامت
چهار بار دشمنان و مزدوران آنها نقشه كشیدند تا وی را ترور كنند ولی هیچ كه موفق نگردیدند. در یكی از این عملیات ناموفق چند جوان شیعه عضو حزب كمونیست ((جبهه شعبیه )) به رهبری ((جرج حبش )) كه فریب خورده و ماءموریت یافته بودند تا امام موسی صدر را به شهادت برسانند، با ((آرپی جی )) بر سر راه وی كمین می كنند تا ماشین او را هدف قرار دهند. اما به خواست خدا، امام موسی صدر مدتی زودتر از همان راه گذشته بود.
پس از گذشت ساعاتی از این حالت جوانان امل منطقه را محاصره كرده و آنها را دستگیر می كنند و همه شان به ماءموریت خود اعتراف می نمایند. سپس آنان را به حضور امام موسی صدر می برند. او نیز بلافاصله دستور آزادی آنان را صدر می كند.(748)
روح بندگی
روح بندگی كه یكی از شرایط اصلی رهبر در جامعه اسلامی است و در قرآن و احادیث ائمه معصومین نیز به آن تاءكید فراوان شده است . امام موسی صدر در حد اعلا پرورش یافته و او را به انسانی متعبد به تمام معنا جلوه گر ساخته بود.
احترام به پدر
امام موسی صدر در احترام به پدر كه استاد او نیز بود، اهتمام خاصی می ورزید. نحوه برخوردهای وی در این خصوص به قدری شورانگیز بود كه آشكارا نشان می داد این ارتباط فرزند با پدر از درجه احترام پا فراتر گذاشته و به مرحله عشق و ایثار رسیده است . این بود كه همه را به شگفتی فرو می برد. هر كسی كمترین ارتباطی با بیت ((آیة الله العظمی سید الدین صدر)) داشت بی درنگ از این موضوع با خبر می شد و تحت تاءثیر آن قرار می گرفت . به یقین یكی از رموز موفقیت و پیروزی در فعالیتهای فردی ، اجتماعی ، سیاسی و... امام موسی صدر را باید در همین موضوع جستجو كرد؛ نیكی به دیگران ، بخصوص به پدر و مادر و احترام به آنان .
مرد صلح و دوستی
امام موسی صدر با پیروان ادیان و مذاهب ، روابط صمیمانه ای داشت . پیش ‍ از ورود وی به لبنان ، میان مسیحیان و مسلمانان آن كشور بر اثر اختلافات موجود شكاف بزرگی پدید آمده بود و هر روز كه می گذشت با نقشه های دشمنان این جدایی عمق بیشتری می گرفت . او پس از آمدن خود به این ناحیه مصمم شد با تلاش و استقامت خود این فاصله را از میان این دو طایفه بزرگ دینی بردارد و آنها را با همدیگر دوست و مهربان سازد.
وی در مراسم جشن و سوگواری هموطنان مسیحی شركت می كرد. و در غم و شادی آنان خود را سهیم می دانست . در كلیساهای آنان حاضر می شد و معاشرت دوستانه ای با آنها داشت . بدین ترتیب در مدت كوتاهی این برخوردهای سنجیده ، موجب گشت كه جامعه مسیحیان یكپارچه شیفته امام موسی صدر شوند، به طوری كه مكرر از وی دعوت به عمل می آوردند تا در مراسم دینی و مذهبی آنان شركت جسته ، برای آنان سخنرانی كند.
هراس غارتگران
نزدیك به بیست سال تلاش مداوم و حیرت انگیز امام موسی صدر در لبنان ، تحول عجیبی را در خاورمیانه پدید آورد. وی علاوه بر فعالیتهایی در لبنان مسافرتهای بسیاری به كشورهای آفریقا، مصر، اروپا و... انجام داد و با شركت در كنگره های مختلف اسلامی با مسلمانان دنیا و رهبران دینی ، مذهبی و سیاسی آنان ارتباط فكری برقرار كرد. او با سخنرانیهای جذاب و روشنگرانه اش در دل اكثر توده های مردم كشورهای اسلامی و غیر اسلامی به طور شگفت آوری برای خود و افكار و اندیشه هایش جای باز گرد و در تلاش بود تا شالوده یك حكومت و امت واحده اسلامی را در سرتاسر جهان پایه ریزی كرده ، مسلمانان را از چنگال استعمارگران غارتگر رهایی بخشد. و این درست در حالی بود كه صدای نسیم صبح رهایی (انقلاب اسلامی ایران ) از كوچه های ماتم گرفته شهر نجف به آسمان بلند شده بود و مردم ایران و مسلمانان جهان را به طلوع خورشیدی بی غروب بشارت می داد و منشاء همه گرفتاریهای ملل مسلمان و محروم را به دولت ستمگر آمریكا، روسیه و انگلیس معرفی می كرد.
وقتی این ندای شورانگیز در سرتاسر جهان طنین افكند امام موسی صدر جزو نخستین شخصیتهایی بود كه به دعوت این صدای آشنا پاسخ مساعد داد و در ضمن مقاله ای در اوایل شهریور 1357 ش . (یك هفته قبل از ناپدید شدن ) در روزنامه ((لوموند)) به طور رسمی از انقلاب اسلامی به عنوان ادامه حركت انبیا نام برد و امام خمینی رضوان الله علیه را یگانه رهبر بزرگ این انقلاب ، به دنیا معرفی كرد.(749)
در این زمان بود كه سردمداران دنیای غرب و شرق بشدت غافلگیر شده ، هراس و اضطراب بر وجودشان مستولی گشت . پشتیبانی امام موسی صدر - به مثابه یك شخصیت موجه و صاحب نفوذ در منطقه - از حركت و انقلاب امام خمینی ، مشكلی بسیار جدی بود كه دشمنان به هیچ وجه نمی توانستند از كنار آن به سادگی بگذرند. آنها به روشنی می دانستند كه اگر بازوان پرتوان امام موسی صدر با مشتهای گره خورده امام خمینی همراه شود دیگر هیچ فرصتی برای ادامه حیات و اجرای سیاستهای شوم و توسعه طلبانه آنان در منطقه وجود نخواهد داشت . این بود كه باز به روشهای شیطانی خود روی آوردند. آنها چندین بار به كمك نوكران خویش ‍ در لبنان ، اقدام به ترور امام موسی صدر كردند ولی در هر بار رسوا و ناكام تیرشان به سنگ خورد.
بناچار نقشه دیگری كشیدند و تصمیم گرفتند تا به دست یكی دیگر از ایادی نقابدار خویش در منطقه ، وی را از دست امت اسلامی گرفته و منطقه را از وجود پرتوان و ثمر بخش او برای همیشه تهی سازد. بعضی از دولتهای مرتجع یا بظاهر انقلابی هم كه وجود قدرتمند امام موسی صدر در منطقه را یكی از بزرگترین عوامل سقوط خود در آینده می دانستند دست همكاری به این ایادی سپردند و در نهایت همه دستگاههای جاسوسی و امنیتی دشمنان در منطقه و جهان ، دست به دست هم دادند تا این بزرگ مرد را از صحنه خاج سازند.
آدم ربایی
از نخستین روزهای جایگزین شدن امام موسی صدر در لبنان ، دولت و رهبر لیبی یكی از سر سخت ترین دشمنان وی به شمار می رفت . در مرداد ماه 1357 امام موسی صدر قصد سفری به كشور الجزیر داشت . به دنبال آن تماسهایی حاصل شد و بلافاصله از طرف دولت لیبی دعوتی رسمی از امام موسی صدر برای سفر به آن كشور به عمل آمد. روز نوزدهم رمضان 1398 ق .(750)وی از الجزیر وارد كشور لیبی شد.
در یكی از این نشستها امام موسی صدر با عقاید جنون آمیز قذافی كه خود را ((جانشین خدا در زمین ))(751)می خواند بشدت مخالفت كرد و با شهامت ، پیامدهای شوم این طرز تفكر انحرافی را به وی گوشزد نمود.(752)
بعد از یك هفته اقامت در لیبی امام موسی صدر تصمیم گرفت روز بیست و پنجم رمضان 1398 ق . (9 شهریور 1357 ش / 31 اوت 1978 م ) آن كشور را به قصد لبنان ترك گوید تا ساعت 2 و سی دقیقه بعد از ظهر همین روز، وی در جلو هتل محل اقامت خود مشاهده گردیده ولی بعد از آن با دو تن از همراهان خود ((شیخ محمد یعقوب )) و ((عباس بدر الدین )) ناگهان ناپدید شده است .(753)
عكس العمل شورانگیز
هنگامی كه خبر ربوده شدن امام موسی صدر انتشار یافت بی تابی و نگرانی جهان اسلام را فراگرفت و ملتهایی كه كوچكترین شناختی از وی داشتند به غم و اندوه فرو رفتند. مردم لبنان یكپارچه به هیجان در آمدند و اعتصاب سرتاسری همه جا را از تحرك بازداشت .
در این حال روزنامه های وابسته به دولت لیبی مانند ((السفیر)) در پی انحراف افكار عمومی ، با تیترهای بزرگ و با آب و تاب فراوان اعلان كردند كه : امام موسی صدر برای همكاری با انقلاب ایران و مبارزه بر ضد شاه مخفیانه به ایران سفر كرده است . ولی كسی به این حرفها گوش نمی داد. اعتراض و راهپیمایی همچنان ادامه داشت و هر روز بیش از روز گذشته بر شور و هیجان و اعتراض مردمی افزود می شد.(754)
نگرانی امام خمینی (ره )
حضرت آیة الله العظمی امام خمینی رضوان الله علیه پس از اطلاع از ربوده شدن امام موسی صدر بشدت ناراحت گشته ، بی درنگ تلگرامی بدین شرح خطاب به یاسر عرفات مخابره كردند:
بسم الله الرحمن الرحیم
((جناب آقای یاسر عرفات رئیس كمیته اجرائیه سازمان آزادیبخش ‍ فلسطین
از سلامت جناب حجة الاسلام آقای سید موسی صدر رئیس مجلس ‍ شیعیان لبنان هیچ گونه اطلاعی ندارم و موجب نگرانی این جانب است . از جناب عالی تقاضا دارم كه هر چه زودتر از مكان ایشان اطلاع پیدا كرده و این جانب را از سلامت ایشان آگاه گردانید.
توفیق جناب عالی را در اهداف اسلامی خواستارم .
روح الله الموسوی الخمینی ))(755)
تلگراف به حافظ اسد
پس از برگزاری یكی دیگر از اجلاس كنگره صمود در سوریه ، امام خمینی ضمن ارسال تلگرافی به حافظ اسد رئیس كنگره صمود خواستار تحقیق اعضای كنگره در مورد ناپدید شدن امام موسی صدر گردید. متن این پیام تاریخی بدین شرح است :
بسم الله الرحمن الرحیم
((پس از اهدای سلام ، این جانب از غیبت حجة السلام والمسلمین آقای سید موسی صدر نگران و متاءثرم . از جناب عالی تقاضا دارم كه این موضوع را با سران كشورهایی كه در قضیه فلسطین اجتماع كرده اند، در میان گذارید و اهتمام آنان را جلب نمایید. ما و ملت ایران در این عصر گرفتار رژیمی هستیم كه با اتكا به پشتیبانی آمریكا ملت را در آتش دیكتاتوری و كشتارهای دسته جمعی و سلب همه آزادیها می سوزاند. ما از شما سران دولتهای اسلامی برای رهایی ملت بی پناه ایران كمك می خواهیم . برادران مسلمان شما در زیر چكمه دژخیمان شاه خرد شده اند و حكومت نظامی كه در اكثر شهرستانهای مهم ایران برپاست ملت را به جان آورده از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نقل می شود: ((كلكم راع و كلكم مسئول عن رعیته )). همه افراد و از جمله شما سران دولتهای اسلامی كه قدرت دفاع از ملت مظلوم ما را دارید مسئول هستید.))
والسلام علیكم و رحمة الله و بركاته روح الله الموسوی الخمینی(756)